آشنایی با ابزار مشتقه

این روزها در سرتاسر جهان و به تبع آن در کشور ما استفاده از ابزار مشتقه در معاملات به سرعت در حال گسترش است اما هنوز بسیاری از معامله گران آشنایی کافی با این ابزار را ندارند. در این نوشتار تلاش میکنیم فارغ از مباحث فنی و پیچیده، به اختصار و بصورت کاربردی به معرفی ابزار مشتقه و کاربردهای ان بپردازیم.

شاید در نخستین روزهایی که بشر تغییرات مرتبط با برابری ارزش کالاها در مقایسه با یکدیگر را مشاهده کرد متوجه تاثیرات ناشی از ریسک بازار بر ارزش دارایی‌های خود شد. با خلق پول و تحولات بعدی در جنبه‌های اقتصادی حتی افراد عادی به فکر مهار این زیان احتمالی رسیدند زیرا در طول زمان بر حجم و عمق بازار افزوده می‌شود و تغییرات سریع عرضه و تقاضا به ویژه به واسطه عملیات سفته بازی بیشتر جلوه می‌کرد.

اصطلاح ابزار مشتقه بازارهای ارزی و پولی از اواخر دهه هشتاد میلادی مورد استفاده قرار گرفت. ابزار مشتقه از ابزارهای پایه همچون کالا و انرژی، ارز، پول و سرمایه مشتق شده‌اند و بسیاری از معاملات مربوط به ابزارهای مشتقه از لحاظ مبلغ و سررسید تسویه ثابت بوده و در بورس‌های مربوطه انجام می‌پذیرند که سال‌ها به شیوه اعلان قیمت در صحن بازار انجام می‌گرفت. معاملات در این بازار‌ها قدرت نقد شوندگی بسیار بالایی نسبت به بازار‌ نقدی دارند و هزینه کمتری در بازار ایجاد می‌کند.

در مباحث سرمایه‌گذاری و مدیریت مالی استفاده از ابزار‌های مالی امری اجتناب‌ناپذیر است و انتخاب آن با توجه به موقیعیت و وضعیت بازار صورت می‌گیرد. سرمایه‌گذاران و متخصصان فن در امر سرمایه‌گذاری به دنبال سرمایه‌گذاری با حداقل ریسک در بازار و یا کاهش و انتقال آن هستند تا بتوانند به حد قابل قبولی از سود برسند اینجاست که استفاده از ابزار مشتقه اهمیت پیدا می‌کند.

تعریف ابزار مشتقه

ابزار مشتقه ابزار مالی است که ساختار پرداخت و ارزش آن از ارزش اوراق بهادار، کالاهای اساسی، نرخ بهره و شاخص اوراق بهادار مربوطه نشأت می‌گیرد.

بنا به تعریف، ابزار‌های مشتقه معاملاتی هستند که اصل دارایی در آن جابه‌جا نشده و تغییرات قیمت ابزار‌های مشتقه به دلیل تغییر قیمت کالای مربوطه می‌باشد به دیگر سخن رفتار این ابزارها از رفتار دارایی مربوطه در بازار ناشی می‌شود البته در بسیاری از موارد دارایی معامله نشده و فقط مابه‌التفاوت قیمت‌ها و یا حق بیمه بین طرفین تسویه می‌شود.

خصوصیات ابزار مشتقه

• قیمت اوراق مشتقه مانند سایر کالاها و اوراق به عرضه و تقاضا بستگی ندارد بلکه به قیمت دارایی و پشتوانه اوراق وابسته است.
• مصون‌­سازی در بازار نقد یا تحویل فوری برای آینده کپی می‌شود یعنی آن چه در بازار امروز وجود دارد را با همان شرایط در آینده بدست می‌آورد.
• بدهی در اوراق مشتقه یک ادعای اقتضایی در زمانی مشخص است که آنها رابه مثابه یک اهرم بسیار قوی مطرح می‌کند. بدهی بیان­گر تعهد در مقابل خریدار است.
• محلی که طرفین برای مبادله اوراق مشتقه غیر استاندارد حضور می‌یابند بازار خارج از بورس است که برای یکی ریسک رخ می‌دهد و دیگری مصون می‌ماند و در این بازار تسویه حساب طرفین در زمان مقرر صورت می‌گیرد و پرداخت های لازم انجام می‌پذیرد.

انواع ابزار مشتقه

قرارداد سلف

قرارداد سلف قراردادی است که به موجب آن دو طرف متعهد می‌شوند در یک تاریخ مشخص و قیمت مشخص، کالایی با کیفیت مشخص را بر اساس توافق تعیین شده طرفین مبادله می‌کنند.

قرارداد فوروارد

این قرار داد همانند قرار داد سلف است که معمولا به علت اعتبار بالای دو طرف معامله کل مبلغ در زمان تحویل کالا در سررسید پرداخت می‌شود و معمولا در بازارهای خارج از بورس استفاده می‌شوند.

قرارداد اختیار معامله

قرارداد اختیار معامله توافقی است بین خریدار و فروشنده که در آن دارایی تعهد شده بدین صورت که دارنده اختیار حق خرید یا فروش دارایی را با قیمت مشخص و در تاریخ معین در زمان آینده خواهد داشت.

انواع اختیار معامله

• اختیار خرید: دارنده اختیار خرید می‌تواند در قبال ارائه اختیار در تاریخ مشخصی از آینده سهام خاصی را با قیمت مشخص توافقی خریداری کند.
• اختیار فروش: دارنده اختیار در قبال ارائه اختیار در تاریخ مشخصی از آینده می‌تواند سهام مورد نظر را با قابلیت توافقی به فروش رساند.

سازوکار بازار اختیار معامله

انجام معاملات اختیار توسط موسسه پایاپای اختیار معامله صورت می‌گیرد.

این موسسه نقش تضمین‌کننده برای دو طرف دارد و در هنگام معامله از طریق سپرده که ریسک نکول و ریسک نقدینگی را به حداقل می‌رساند صورت می‌گیرد.