بانک قرض‌الحسنه یا بانک اسلامی
موسسات و صندوق‌های قرض‌الحسنه در ایران قدمتی طولانی دارند و عملکرد نسبتا موفق آنها سبب شد تا این دیدگاه شکل گیرد که بانک قرض الحسنه می‌تواند همان بانک اسلامی باشد. در واقع با گسترش استفاده از عقد قرض الحسنه در بانکداری می‌توان بانکداری بدون ربا و در نهایت بانکداری اسلامی را پیاده‌سازی کرد. شاید تا ده سال قبل نمی‌توانستیم به خوبی درباره این دیدگاه قضاوت کنیم. اما اکنون که دو بانک بزرگ قرض الحسنه در نظام بانکی وجود دارد بهتر می‌توان در این مورد صحبت کرد.
به گزارش جهان صنعت، بررسی دقیق علکرد بانک‌های قرض‌الحسنه نیازمند بررسی صورت‌های مالی و ترازنامه آنهاست که در اینجا مقدور نیست. اما نگاهی کلی به وضعیت فعالیت آنها می‌تواند حاوی نکات مهمی باشد که بر اساس آنها بتوان درباره کیفیت فعالیت بانک‌های قرض‌الحسنه و تناسب آنها با یک بانک اسلامی قضاوت کرد.
اولین و شاید مهمترین نکته درباره عملکرد بانک‌های قرض‌الحسنه این است که این بانک‌ها بیشتر به پرداخت وام‌های خرد به عامه مردم مشغول هستند. وام‌هایی همچون وام ازدواج، خرید کالا و وام هایی زیر ۵۰ میلیون تومان بخش عمده تسهیلات این بانک‌ها را تشکیل می‌دهد.
اگرچه بانک‌های قرض الحسنه فعلی در پرداخت این وام‌ها نسبتا موفق بوده‌اند و برای برطرف کردن مشکلات مردم نقش آفرینی کرده‌اند اما واقعیت این است که پرداخت این نوع تسهیلات تنها بخش کوچکی از وظایف نظام بانکی را تشکیل می‌دهد. یکی از اهداف نظام بانکی برطرف کردن مشکلات فعالان اقتصادی اعم از تولیدکنندگان و تجار است. در این راستا بانک‌ها باید تسهیلات کلان با هدف سرمایه‌گذاری، توسعه و تامین سرمایه در گردش فعالان اقتصادی را پرداخت کنند.
این در حالی است که هم از نظر نظری و هم از نظر سابقه فعالیت بانک‌های قرض الحسنه امکان پرداخت این قبیل تسهیلات بر اساس عقود قرض الحسنه وجود ندارد. لذا بانک‌های مبتنی بر این عقد نمی‌توانند بخش بزرگی از وظایف یک بانک را انجام دهند که این نقص بزرگی برای یک بانک محسوب می‌شود.
نکته حایز اهمیت دیگری که درباره این نوع بانک‌ها وجود دارد این است که بانک‌های قرض الحسنه بیشتر به پرداخت تسهیلات توجه دارند تا به سپرده‌گذاری. کسانی که در این بانک‌ها سپرده‌گذاری می‌کنند سودی دریافت نمی‌کنند لذا یا با هدف دریافت تسهیلات اقدام به سپرده‌گذاری می‌کنند یا افراد خیرخواه هستند و با هدف اخروی این کار را می‌کنند. این در حالی است که میانگین تورم در نیم قرن اخیر حدود ۱۸ درصد بوده است و در این شرایط بخش قابل توجهی از مردم درپی حفط ارزش پول خود هستند.
در اقتصاد ایران به دلیل تورم مستمر و بالا، تقریبا هر چهار سال ارزش پول نقد نصف شده است. طبیعی است که افراد حداقل بدنبال حفظ ارزش پس‌انداز خود باشند و انتظار دریافت سودی به اندازه تورم را داشته باشند. اما بانک‌های قرض الحسنه به این نیاز توجهی ندارد و نمی‌توانند دارایی مردم را دربرابر تورم حفظ کنند. این موضوع هم یکی دیگر از نقدهای وارد بر بانک‌های مبتنی بر عقد قرض الحسنه است.
دیگر نقدی که به این بانک‌ها وجود دارد میزان نکول تسهیلات پرداختی است. بخش قابل توجهی از فعالیت این نوع بانک‌ها در راستای پرداخت تسهیات تکلیفی است. در واقع این بانک‌ها بعضا تبدیل به ابزاری برای پرداخت تسهیلات خاص به اقشار ضعیف شده‌اند. در برخی موارد برای برطرف شدن مشکلات این مردم ضمانت‌های لازم برای دریافت تسهیلات نیز کاهش یافته است. عدم دریافت تضامین مطمئن سبب شده است که احتمال نکول این وام‌ها افزایش یابد.
اگرچه وام‌های پرداختی اکثرا خرد هستند اما وقتی درصد نکول افزایش می‌یابد مبلغ کل تسهیلات نکول شده نیز قابل توجه خواهد بود. از سوی دیگر همین کوچک بودن رقم وام پرداختی احتمال پیگیری حقوقی و اجرایی دریافت آن را نیز کاهش می‌دهد. زیرا هزینه پیگیری‌ها معمولا زیاد است و شاید برای بانک امکان پرداخت مکرر این هزینه وجود نداشته باشد.
بنابراین ملاحظه می‌شود که بانکداری مبتنی بر عقد قرض الحسنه اگرچه می‌تواند گره‌گشایی‌هایی در پی داشته باشد و به برطرف شدن مشکلات بخشی از جامعه کمک کند اما نمی‌تواند به عنوان الگوی بانکداری اسلامی یا حتی بانکداری بدون ربا عمل کند. اگر بدنبال گسترش استفاده از این عقد هستیم باید برای پرداخت تسهیلات کلان به فعالان اقتصادی چاره‌اندیشی شود. در واقع باید عقد قرض الحسنه به روز شود و ابزارها و روش‌های جدید مبتنی بر این عقد که قابلیت‌ها و توانمندی‌های بیشتری دارند ایجاد شود.
البته در این صورت هم همچنان مشکل عدم توجه به سپرده‌گذاران و حفظ ارزش پول انها پابرجا خواهد ماند. با توجه به این مشکل به نظر می‌رسد در بانکداری اسلامی صرفا نمی‌توان به عقد قرض الحسنه بسنده کرد و حتما باید به سایر عقود هم توجه اشت. جمع‌بندی آنکه بانک قرض الحسنه اگرچه بانک اسلامی است اما قطعا نمی‌تواند الگویی برای بانکداری اسلامی باشد و نباید در نقش و جایگاه آن اغراق کرد. برای ایجاد بانکداری اسلامی باید کلان به موضوع نگاه کرد و دقیق‌تر و عملی‌تر فکر کرد و ذهن را با الگوهای نامناسب گمراه نکرد.
منبع: ماهنامه صنعت و توسعه، سعید مسگری
