نگاهی به کارکردهای مغفول نظام توزیع
علیرغم آنکه تولید و مصرف از اهمیت بالایی برخوردار هستند اما ضلع سومی نیز وجود دارد که با وجود اهمیت بالا کمتر مورد توجه قرار گرفته است. این ضلع سوم همان ایجاد ارتباط بین تولیدکننده و مصرف‌کننده است که به‌عنوان نظام توزیع شناخته می‌شود. نه تنها در سال جدید بلکه همواره در اقتصاد ایران از این ضلع مهم غفلت شده است و کمتر مورد توجه کارشناسان، مدیران و سیاست‌گذاران قرار گرفته است.
این غفلت سببب شده است تا نظام توزیع در ایران یک نظام سنتی و توسعه‌نیافته باشد. با وجود آنکه با رشد اقتصاد در سال‌های اخیر، نظام توزیع نیز رشد زیادی پیدا کرده است اما به معنای واقعی توسعه نیافته است و نسبتی با نظام‌های توزیع مدرن ندارد. مهم‌ترین ویژگی‌های نظام توزیع، در ایران تعداد زیاد توزیع‌کنندگان و خرد بودن اکثریت قریب به اتفاق آنها است. بطوریکه در صنوف مختلف تعداد بسیار زیادی توزیع‌کننده و فروشنده وجود دارد که عمدتا نیز دارای مقیاس بسیار کوچکی هستند.
این در حالی است که در کشورهای توسعه‌یافته با وجود اینکه اقتصاد و جمعیتی چند برابر ایران دارند ولی تعداد توزیع‌کنندگان آنها بسیار کمتر از ایران است. زیرا در این کشورها نظام توزیع مدرن است و بخش عمده توزیع کالاها توسط فروشگاه‌های زنجیره‌ای صورت می‌گیرد. بنا بر برخی آمارها در این کشورها بیش از ۸۰ درصد توزیع کالا توسط فروشگاه‌های زنجیره‌ای صور می‌گیرد در حالیکه در ایران این رقم کمتر از ده درصد است.
بنابراین به نظر می‌رسد ضعف عمده‌ای در بخش توزیع کالا در اقتصاد ایران وجود دارد که باعث ایجاد مشکلات فراوانی برای مردم و تولیدکنندگان شده است. در نگاه کلان نیز به اقتصاد ایران لطماتی وارد کرده است. از همین رو یکی از الزامات مهم حمایت از کالای ایرانی، بهبود نظام توزیع در کشور است. شایان ذکر است که پیش از این نیز در سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی به اصلاح نظام توزیع اشاره شده بود اما تاکنون اقدامات شایسته‌ای برای تحقق آن انجام نشده است.
شاید یکی از دلایل شکل نگرفتن نظام توزیع مدرن و توسعه‌یافته در کشور عدم شناخت اهمیت آن و تاثیر آن در بهبود وضعیت مردم و تولیدکنندگان باشد. با شناخت آسیب‌های نظام توزیع سنتی و نقش پررنگ نظام توزیع مدرن در بهبود وضعیت اقتصادی کشور شاید تلاش‌های بیشتری برای اصلاح وضعیت فعلی صورت گیرد. از همین رو در این نوشتار تلاش می‌کنیم به اختصار به بررسی آثار نظام توزیع، بر اقتصاد ملی، تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان بپردازیم.
تاثیر نظام توزیع بر تولید
یکی از مشکلات تولیدکنندگان ایرانی که کمتر مورد توجه قرار گرفته ناتوانی آنها در رساندن محصول تولیدی به دست مشتریان است. شاید درک این موضوع برای کسانی که در پایتخت یا شهرهای بزرگ زندگی می‌کنند کمی دشوار باشد اما اگر مناطق مختلف کشور را در نظر بگیریم مشاهده می‌کنیم که حتی تولیدکنندگان بزرگ هم نمی‌توانند به راحتی و با هزینه کم محصولات خود را در تمام کشور به دست مشتریان برسانند.
نبود سیستم حمل و نقل گسترده و ارزان، ضعف در سیستم‌های انبارداری، نبود فروشندگان بزرگ در شهرستان‌ها و شهرهای کوچک باعث شده است یا محصولات به سهولت به دست مشتری نرسند و یا به دلیل وجود واسطه‌های زیاد با هزینه زیادی به بازار هدف برسند. بالا رفتن هزینه‌ها یا منجر به از دست رفتن مشتری و درنتیجه کاهش فروش کارخانه می‌شود و یا منجر به کاهش سود تولیدکننده و از دست رفتن بخش قابل توجهی از درآمد وی می‌شود. این اتفاق برای محصولات غیرخوراکی همچون لوازم خانگی محسوس‌تر است و تولیدکنندگان علیرغم تلاش فراوان برای تولید محصول باکیفیت، امکان فروش تولیدات خود را ندارند.
همچنین نظام توزیع مدرن می‌تواند آمار دقیق فروش و تغییرات آن را در اختیار تولیدکنندگان قرار بدهد تا آنها با رصد تغییرات نیازها و سلایق مشتریان، تولید خود را اصلاح و آن را مطابق نیاز روز مصرف‌کنندگان کنند. این اتفاقی است که در نظام‌های سنتی یا اصلا ممکن نیست و یا با سختی بسیار زیاد محقق می‌شود.
تاثیر نظام توزیع بر مصرف
زمانیکه توزیع‌کنندگان عمدتا در مقیاس کوچک هستند مشکلات متعددی برای مصرف‌کنندگان ایجاد می‌شود. برخی از این مشکلات برای مردم کاملا مشهود است و آنها را بارها تجربه کرده‌اند اما برخی دیگر کمی نیاز به دقت نظر دارد. با توجه به آنچه در بالا گفته شد اولین مشکل، افزایش هزینه‌های توزیع و درنتیجه افزایش بی‌دلیل قیمت تمام شده کالاها است. در این شرایط مردم ناچارند بهای بیشتری برای خرید محصولات مورد نیاز خود پرداخت کنند و درنتیجه رفاه آنها کاهش پیدا می‌کند.
اخیرا که فروشگاه‌های زنجیره‌ای در شهرهای بزرگ گسترش پیدا کرده‌اند مردم شاهد ارائه تخفیف‌های نسبتا خوبی از سوی این فروشگاه‌ها هستند. برخی از مردم با تعجب سوال می‌کنند که چطور ممکن است این فروشگاه‌ها چنین تخفیف‌هایی را اعطا کنند. جواب این سوال ساده است. نظام توزیع مدرن به فروشگاه‌های زنجیره‌ای این امکان را داده است که با هزینه کمتری توزیع کالا را انجام دهند و درنتیجه بتوانند تخفیف‌های خوبی به مردم بدهند.
دومین کاری که این فروشگاه‌ها برای مردم کرده‌اند این است که در وقت و انرژی آنها صرفه‌جویی کرده‌اند. مردم با مراجعه به این فروشگاه‌ها می‌توانند با صرف زمان کوتاهی تمام محصولات مورد نیاز خود را خریداری کنند. در حالیکه خرده‌فروشی‌ها به هیچ عنوان جامعیت چندانی در ارائه کالاها ندارند و مردم مجبورند به چند فروشگاه برای تهیه محصولات مورد نیاز خود مراجعه کنند.
جامعیت کالاها و خدمات فروشگاه‌های زنجیره‌ای سبب شده است تنوع بالایی در محصولات نیز برای مردم وجود داشته باشد. این تنوع به مردم قدرت انتخاب و مقایسه محصولات را می‌دهد و هرکس می‌تواند متناسب با بودجه، سلیقه و نیاز خود محصول مورد نظر را انتخاب کند. تنوعی که نظام توزیع مدرن به مصرف‌کنندگان می‌دهد رفاه آنها را به شدت افزایش می‌دهد.
در این سیستم همچنین امکان عودت یا تعویض کالاها نیز وجود دارد. اگرچه چنین امری تاکنون آنچنان که شایسته است در کشور ما تجربه نشده اما در کشورهای توسعه‌یافته کاملا امری مرسوم و متعارف است. مردم این امکان را دارند که در صورت نیاز محصول خریداری شده را عودت و یا تعویض کنند. اتفاقی که در سال‌های اخیر تا اندازه‌ای در فروشگاه‌های انلاین و اینترنتی کشورمان رخ داده است و باعث ترغیب مردم به خرید از آنها شده است.
تاثیر نظام توزیع بر اقتصاد ملی
آثار نظام توزیع مدرن بر تولیدکنندگان همچون افزایش فروش، افزایش سود و ارتقا تولیدات از یک سو و آثار آن بر مصرف‌کنندگان همچون کاهش هزینه‌ها، تنوع در انتخاب، صرفه‌جویی در وقت و انرژی، امکان عودت و تغییر محصولات خریداری شده و … از سوی دیگر باعث بهبود وضعیت اقتصاد ملی کشورها می‌شود. اما این آثار غیرمستقیم تمام ماجرا نیست و نظام توزیع، می‌تواند بصورت مستقیم نیز بر اقتصاد ملی تاثیرات بسیار مثبتی بگذارد.
اولین و مهم‌ترین اثر نظام توزیع مدرن بر اقتصاد ملی، شکل‌گیری رقابت در اقتصاد است. به کرات به نقش رقابت در اقتصاد و بهبود عملکرد اقتصادی اشاره شده است و اکنون کسی در اهمیت رقابت در اقتصاد شک و تردیدی ندارد. اما شکل‌گیری رقابت به سهولت ممکن نیست و الزامات مهمی دارد. از مواردی که می‌تواند به شکل‌گیری رقابت در اقتصاد کمک کند نظام توزیع مدرن و پیشرفته است.
همانطور که گفته شد این نظام توزیع، می‌تواند محصولات تولیدکنندگان را به سرتاسر کشور برساند و امکان انتخاب به مردم دهد. چنین اتفاقی سبب شکل‌گیری رقابت در اقتصاد می‌شود بطوریکه تمام تولیدکنندگان تلاش می‌کنند نظر مصرف‌کنندگان را بخود جلب کنند و محصول آنها انتخاب مردم در فروشگاه‌های بزرگ باشد. بنابراین نظام توزیع، می‌تواند بسترساز رقابت در اقتصاد و دستیابی به آثار و نتایج بسیار مثبت آن باشد.
افزایش بهره‌وری در اقتصاد دومین تاثیر نظام توزیع مدرن است. شکی وجود ندارد که خرده‌فروشی‌ها و فروشندگان خرد به دلیل کوچک بودن مقیاس دارای بهره‌وری بسیار پایینی هستند. این بهره‌وری پایین نه تنها به ضرر فروشندگان است بلکه در ابعاد بزرگتر به ضرر اقتصاد کلان کشور است. زیرا با وجود این خرده‌فروشان بهره‌وری در کل اقتصاد کاهش می‌یابد و منابع انسانی و فیزیکی جامعه بصورت بهینه استفاده نمی‌شود. از سوی دیگر وقت و انرژی مردم نیز در این خرده‌فروشی‌ها هدر می‌شود و از این طریق نیز در سطح کلان منابع انسانی جامعه هدر می‌شود. بنابراین نظام توزیع سنتی به طروق مختلف منجر به کاهش بهره‌وری در اقتصاد ملی می‌شود.
سومین اثر مهم این نظام، کاهش ضایعات است. یکی از مشکلات اقتصادهای توسعه‌نیافته بالا بودن میزان ضایعات محصولات بخصوص محصولات غذایی و کشاورزی است. در کشور ما هم بارها گفته شده است که ضایعات مواد غذایی بسیار بالا است. اگرچه همواره دلیل این امر الگوی مصرف نامناسب معرفی می‌شود اما یکی از دلایل اصلی این میزان ضایعات، نظام توزیع سنتی است. زیرا بخش قابل توجهی از این ضایعات در مسیر بین تولید تا مصرف صورت می‌گیرد و نه در هنگام مصرف. در واقع این نظام معیوب سنتی توزیع است که باعث اتلاف محصولات می‌شود. لذا با بهبود نظام توزیع، بهبود حمل ونقل، انبارداری و محل‌های عرضه می‌توان تا اندازه زیادی از اتلاف محصولات جلوگیری کرد.
یکی از مشکلات نظام توزیع سنتی که کمتر مورد توجه قرار گرفته است ایجاد امکان فرار مالیاتی است. این سیستم با ویژگی‌هایی که دارد براحتی برای فرار مالیاتی افراد بسترسازی می‌کند و از این طریق باعث کاهش درآمد مالیاتی دولت می‌شود. اکنون که اصلاح نظام مالیاتی مورد توجه قوای مختلف قرار گرفته است لازم است به نقش نظام توزیع در افزایش درآمدهای مالیاتی نیز توجه شود. استفاده از صندوق‌های مکانیزه فروش تنها یکی از اقداماتی است که در این راستا می‌تواند صورت گیرد و نباید بدان بسنده کرد. بلکه باید به فکر اصلاح کلی نظام توزیع، به‌عنوان یکی از بسترهای شناسایی موعدیان مالیاتی بود.
امروزه دادها به طور کلی و مهم‌تر از آن بیگ‌دیتا از اهمیت بسیار بالایی در حوزه‌های مختلف بخصوص در اقتصاد برخوردار است. بیگ دیتا یا همان داده‌های عظیم امکان تحلیل‌های کلان را مهیا می‌کند و نتایجی دقیق و قابل اتکا برای سیاست‌گذاران و مدیران تولید می‌کند. اکنون کمپانی‌ها و شرکت‌های بزرگ استفاده زیادی از داده‌های مربوط به محصولات خود که از نظام توزیع، مستخرج می‌شود می‌کنند. نه تنها تولیدکنندگان بلکه سیاست‌گذارن، قانونگذاران و مدیران دولتی نیز می‌توانند از این داده‌ها برای سیاست‌گذاری و قانونگذاری در حوزه‌های مختلف تولید استفاده کنند. اما امکان دستیابی به چنین داده‌هایی در نظام توزیع سنتی وجود ندارد. با اصلاح نظام توزیع، می‌توان به سوی تولید این داده‌ها و استفاده‌های مختلف و متنوع از آنها در راستای بهبود وضعیت اقتصاد ملی حرکت کرد.
جمع‌بندی
بنابر آنچه گفته شد نظام توزیع، هم بر مصرف‌کنندگان، هم بر تولیدکنندگان و هم بر اقتصاد ملی به طروق مختلفی تاثیر می‌گذارد. نظام توزیع مدرن می‌تواند درنهایت به افزایش رفاه عمومی جامعه و بهبود عملکرد اقتصادی کشور کمک شایانی کند. اکنون که حمایت از تولید ملی به‌عنوان شعار سال انتخاب شده است ضروری است برای اصلاح نظام سنتی توزیع در کشور نیز چاره‌اندیشی شود. با اصلاح ساختاری در این حوزه می‌توان به صورت عملی از کالای داخلی حمایت کرد و بستر ارتقا تولیدات ملی و در نتیجه اقتصاد ملی را فراهم کرد.
منبع: ماهنامه صنعت و توسعه، سعید مسگری
